Soda: Sümerler’den Günümüze Uzanan Kimyasal Miras
Sodayı sıradan bir temizlik maddesi ya da kimyasal olarak düşünmek yeterli değil. İnsanlık tarihine baktığımızda, bu basit görünen bileşiğin medeniyetlerin yükselişinde ve teknolojik ilerlemelerinde önemli bir rol oynadığını görüyoruz. Özellikle Sümerler, sodanın kimya biliminin temellerini atmasında öncüydü.
Sümerler ve Kimyanın Doğuşu
Sodanın kimyasal adı sodyum karbonat, sanayide ise “soda külü” olarak bilinir. Sümerler, bu maddeyi MÖ 3000’lerde Mezopotamya’da ilaç yapımından sabun üretimine, tekstil boyamadan temizlik malzemesi olarak kullanmaya kadar pek çok alanda değerlendirdi. Kuzey Irak’taki Tepe Gawra kazılarında, Sümerlere ait 5500 yıllık seramik damıtma cihazları, ekstraksiyon ve filtreleme aletleri gibi kimya ekipmanları bulundu. Bu da Sümerler’in dünyanın ilk kimyacıları olduğunu gösteriyor.
M. Levey ve S. N. Kramer gibi bilim insanları tarafından tercüme edilen Sümer kil tabletleri, sodanın nasıl işlendiğini ve çeşitli alanlarda nasıl kullanıldığını ortaya koydu. Tabletlerde, sodanın ilaç olarak mide, göz ve ağız hastalıklarına karşı kullanıldığı, hatta sabun yapımı için susam yağıyla ısıtıldığı bilgileri yer alıyor. Sodanın taşındığı özel torbalara ise Sümerler KUS.DUG.GAN.NAGA adını vermişti.
Camın Keşfi ve Soda
Camın icadı, sodanın insanlık tarihine katkılarından biri olarak öne çıkar. Antik Yunan tarihçisi Pliny’ye göre, Mezopotamya’da kervancılar bir ateş yaktığında kum, soda ile tesadüfen karışmış ve cam oluşmuştur. Soda, kumun erime noktasını düşürerek cam yapımını mümkün kıldı. Bu süreç Sümer tabletlerinde ayrıntılı bir şekilde açıklanmış ve bilgileri daha sonraki uygarlıklar tarafından kopyalanmıştır.
Sümer tabletlerinden yapılan kopyalar arasında, Kral Assurbanipal’in kütüphanesinde bulunan ve günümüzde British Museum’da sergilenen bir kil tablet, cam yapımının 3300 yıl öncesine dayandığını kanıtlıyor.
Sodanın Modern Kullanımı ve Türkiye’nin Yeri
Bugün soda, cam üretiminden sabun ve deterjan yapımına, suyun yumuşatılmasından kâğıt endüstrisine kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir. Dünya soda rezervlerinin üçte biri kimyasal yöntemlerle üretilirken, kalan kısmı doğal soda minerali olan tronadan elde edilir.
Dünyadaki trona rezervlerinin %85’i ABD’de bulunurken, Türkiye bu alanda dünyanın en büyük ikinci doğal soda kaynağına sahiptir. Ankara Beypazarı, Kahramankazan ve Sincan bölgelerindeki trona yatakları, ülkemizi soda üretiminde lider konumuna taşımıştır.
Sümerler’den Günümüze Evrilen Bir Miras
Soda, binlerce yıl önce Sümerler’in ellerinde şekillenen bir kimyasal olmaktan çıkıp, modern dünyanın vazgeçilmez bir unsuru haline geldi. Sümerler’in sodadan sabun yaparken attığı bilimsel adımlar, bugün koca bir sanayi sektörünün temelini oluşturuyor. Bu basit ama hayati madde, sadece geçmişin değil, aynı zamanda geleceğin de kimyasal yapı taşlarından biri olmaya devam ediyor.
